المسالک و الممالک (مهلبی)«الکتاب العزیزی او المسالک و الممالک» اثر حسن بن احمد مهلبی (متوفی ۳۸۰ ق) است که غالبا با نام دوم از این کتاب یاد می‌شود به توصیف راه‌ها و به خصوص راه‌های آفریقا می‌پردازد. ۱ - معرفی اجمالیاین کتاب در قسمت مربوط به «سوران» یکی از منابع اساسی یاقوت حموی به شمار می‌رود که بیش از شصت بار از آن نقل می‌کند. البته قضیه منحصر به آفریقا نیست بلکه یاقوت درباره مواضع گوناگون جزیرة العرب بارها به آن مراجعه می‌کند. مهلبی این کتاب را برای «العزیز بالله فاطمی» خلیفه فاطمی (۳۶۵- ۳۸۶ ق) تالیف کرد و به همین جهت از این کتاب معمولا با نام «الکتاب العزیزی» یاد می‌شود. ۲ - ساختار کتابکتاب با مقدمه‌ای به قلم محقق کتاب تیسیر خلف آغاز شده است. در متن اثر شهرهای مناطق و سرزمین‌های گوناگون در ذیل نام آن از زوایای مختلف به ترتیب حروف الفبا مورد مطالعه قرار گرفته است. ۳ - گزارش محتوااطلاعاتی که مهلبی درباره مسافت بین شهرها و اقالیم ارائه می‌کند، دقیق شمرده شده و درباره برخی از مکانها، تنها منبع موجود به حساب می‌آید. از طرف دیگر وسعت دائره آگاهی‌ها و اطلاعاتی که در این کتاب ارائه می‌شود نیز قابل توجه است چرا که وی به یادکرد منابع آبها، عادات مردم، کشاورزی و محصولاتی که به دست می‌آورند و غیره نیز می‌پردازد. از خلال کتاب می‌توان به وضعیت تاریخی اجتماعی و ترکیب جمعیتی مرزهای شمالی مملکت اسلامی قبل از سقوط این منطقه به دست بیزانسی‌ها و چه بسا عواملی که زمینه ساز این شکست و هزیمت بودند آگاه شد. همچنین در این کتاب اطلاعاتی درباره دمشق، بیت المقدس، حلب، انطاکیه و غیره ارائه می‌شود. می‌توان قطع پیدا کرد که وی از شهرهایی که به توصیف آنها می‌پردازد دیدن کرده و به نقل از دیگران اعتماد نورزیده است. مصر، مغرب، سودان، اندلس، شام، الجزیره، عراق، خوزستان، فارس، کرمان، سجستان، هند، دیلم و گیلان، خوارزم و ماوراء النهر از مهم‌ترین مناطقی است که مهلبی از آن گزارش داده است. به گفته خاورشناس «آدام میتز»، کتاب مهلبی اولین منبعی است که درباره سودان اطلاعاتی ارائه می‌کند و حال آنکه دانشمندان جغرافیا تا قرن چهارم هجری اطلاعی دراین مورد نداشتند. مهلبی همچنین از قلعه‌ای شبیه به قلعه دمشق با نام «بصری» یاد می‌کند که گوشه‌ای از تاریخ دمشق را برای ما آشکار می‌سازد. همچنین اطلاعاتی که مهلبی درباره وجود کنیسه‌ای روبروی مسجد الاقصی (از طرف محراب) در کتاب خود ارائه می‌کند بسیار مهم و ارزشمند است. این اهمیت از آن جا ناشی می‌شود که وضع قرار گرفتن مساجد و کنیسه‌ها قبل از جنگ‌های صلیبی و نیز عملیاتی که در تخریب و بازسازی آنها صورت گرفته را بیان می‌کند. ۴ - وضعیت کتابنسخه کامل خطی این اثر در دست نیست. این کتاب تا روزگار دولت تیموریان معروف و موجود بوده و سپس از میان رفته است. این کتاب از کتاب‌های مفقود دوران فاطمیان مصر به شمار می‌رود؛ از این رو نسخه حاضر که توسط آقای تیسیر خلف در اختیار خوانندگان گرفته است با مراجعه به منابع عربی موجود از جمله نسخه خطی «امبروزیانا» که شامل بخش دمشق و بیت المقدس و یادکرد والیان مصر این کتاب می‌شود، تهیه و تدوین شده و تعلیقات و شروحی بر آن افزوده گشته است. [۱]
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابو القاسم پاینده، ص۱۸۶-۱۸۷.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |